होळकर घराणे हे महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचे आणि प्रभावशाली घराणे आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी रोवलेल्या स्वराज्याच्या बीजाला भारतभर पसरवण्यात अनेक धुरंधरांचा हात होता, आणि यात यशवंतराव होळकरांनी उत्तरेत मराठी सत्ता पोहोचवून महत्त्वाची भूमिका बजावली. याच घराण्यात पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर होऊन गेल्या, ज्यांनी इंदूरचे साम्राज्य सांभाळले आणि वाढवले. होळकरांनी उत्तरेकडे राज्य विस्तार करून मध्यप्रदेशात स्वतंत्र संस्थान स्थापन केले होते. जवळपास २१७ वर्षे इंदूरमध्ये होळकर घराण्याची सत्ता होती.
काळानुरूप, या घराण्याच्या वंशावळीत आणि जीवनशैलीत बदल होत गेले. विशेषतः ब्रिटिशांच्या राजवटीत संस्थानांचे स्वरूप बदलले आणि होळकर शासकांच्या जीवनात आधुनिक पाश्चात्य संस्कृतीचा प्रभाव दिसू लागला. या प्रभावाचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे परदेशीयांशी झालेले विवाह. या विवाहांचा थेट परिणाम होळकर घराण्याच्या वंशजांच्या शारीरिक दिसण्यावर आणि त्यांची राष्ट्रीय ओळख कशी पाहिली जाते यावर झाला, असे दिलेल्या स्त्रोतांवरून दिसून येते.
स्त्रोतांनुसार, होळकर घराण्यातील काही शासकांनी आणि वंशजांनी युरोपीय आणि अमेरिकन व्यक्तींशी विवाह केले.
तुकोजीराव होळकर तिसरे यांनी नॅनसी मिलर यांच्याशी लग्न केले, ज्या मूळच्या युरोपच्या होत्या. त्यांना शर्मिष्ठा देवी होळकर असे नाव दिले गेले. तुकोजीराव हे तापट स्वभावाचे होते आणि त्यांचे जीवन छानछोकीत चालले होते, जसे त्या काळातील भावशी संस्थानिकांचे आयुष्य सुखसोईमध्ये चालत होते. तथापि, एका खून प्रकरणामुळे त्यांना राजगादीचा त्याग करावा लागला.
त्यांच्यानंतर त्यांचे पुत्र यशवंतराव दुसरे गादीवर आले. वयाच्या १७ व्या वर्षी त्यांचा राज्याभिषेक झाला. त्यांच्याच कारकिर्दीत संस्थाने विलीन झाली, त्यामुळे ते शेवटचे राजा ठरले. यशवंतरावांना चंगळवादी आयुष्य जगायला आवडत होतं. त्यांच राहणीमान आणि पर्सनल आयुष्य पाहिल्यास ते सर्वात स्टायलिश राजा होते असं दिसतं. त्यांनी दोन ते तीन लग्न केली होती. त्यांची पहिली पत्नी संयोगिताबाई होळकर यांच्यासोबत त्यांना उषा राजे नावाची कन्या झाली.
महाराज यशवंतराव होळकरांनी दुसरे लग्न अमेरिकन युफामिना वट क्रेन यांच्याशी केले. हा विवाह होळकर घराण्याच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला, कारण यामुळे घराण्याशी अमेरिकन संबंध जोडला गेला. युफामिना आणि यशवंतराव दुसरे यांचा मुलगा रिचर्ड उर्फ शिवाजीराव होळकर याचा जन्म झाला. त्यामुळे होळकर वंशात परदेशी वारसा जोडला गेला. रिचर्ड होळकरांचे बालपण तिथेच (अमेरिकेत किंवा त्यांच्या आईसोबत) गेले, असे म्हणतात.
या आंतरराष्ट्रीय विवाहांचा वंशावळीच्या दिसण्यावर थेट परिणाम दिसून येतो. स्त्रोतांनुसार, यशवंतराव दुसरे आणि अमेरिकन युफामिना वट क्रेन यांचा मुलगा रिचर्ड होळकर, आणि रिचर्ड होळकर आणि फ्रेंच वंशाच्या शालिनी देवी उर्फ शैली रिचर्ड यांचा मुलगा यशवंत राजे होळकर तिसरे, यांच्या दिसण्यावर परदेशी वारशाचा प्रभाव स्पष्ट दिसतो.
यशवंत राजे होळकर तिसरे हे होळकर घराण्यातील सोळावे वंशज आहेत. त्यांची आई शालिनी देवी (शैली रिचर्ड) फ्रेंच वंशाच्या आहेत आणि आजी (युफामिना वट क्रेन) अमेरिकन आहेत (स्त्रोतामध्ये “दोघेही ब्रिटिश” असेही नमूद केले आहे, जरी युफामिना अमेरिकन सांगितली आहे). त्यामुळे यशवंतरावांचे दिसणे एखाद्या परदेशी माणसासारखे आहे. त्यांचे हे दिसणे इतके वेगळे होते की, जेव्हा ते जेजुरीला अहिल्याबाई होळकरांच्या स्मारकाच्या अनावरणासाठी आले होते, तेव्हा त्यांना पाहण्यासाठी लोकांनी खूप मोठी गर्दी केली होती. हे त्यांच्या असामान्य दिसण्यामुळे झाले, जे त्यांच्या मिश्र वारशाचे प्रतीक होते. स्त्रोतांमध्ये सुरुवातीलाच असे नमूद केले आहे की, होळकरांचे वंशज अर्धे अमेरिकन, अर्धे युरोपियन आणि अर्धे महाराष्ट्रीयन आहेत, आणि हे त्यांच्या दिसण्यावरून लक्षात येते.
या परदेशी विवाहांचा राष्ट्रीय ओळखीच्या आणि वारसा हक्काच्या कल्पनांवरही गंभीर परिणाम झाला. विशेषतः रिचर्ड होळकरांच्या बाबतीत हा मुद्दा समोर आला. स्त्रोतांनुसार, रिचर्ड होळकरांना राजगादीवर बसण्याचा मान मिळाला नाही, कारण ते भारतीय मानले जात नव्हते, असे म्हणतात. यामागे एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे त्यांचे अमेरिकन कनेक्शन. जवाहरलाल नेहरूंनी रिचर्ड होळकरांना होळकरांचा उत्तराधिकारी म्हणून स्वीकारण्यास नकार दिला होता, कारण एका परदेशी महिलेच्या पोटी जन्मलेले मूल कधीही भारत देशासोबत प्रामाणिक राहू शकत नाही, असे त्यांचे मत होते. रिचर्ड यांची आजी (आणि महाराणी सीता देवी) एक अमेरिकन महिला होत्या, ज्यामुळे त्यांच्या वंशात परदेशी वारसा जोडला गेला होता.
हा प्रसंग दर्शवितो की, जरी होळकर घराण्याची मुळे महाराष्ट्रात आणि भारतात असली तरी, परदेशी व्यक्तींशी झालेले विवाह आणि त्यातून जन्मलेल्या वंशजांची ‘भारतीयता’ तत्कालीन राजकीय नेतृत्वासाठी एक चिंतेचा विषय बनली होती. राष्ट्रीय अस्मिता आणि वारसा हक्क यावर परदेशी रक्ताचा प्रभाव कसा पाहिला जात होता, याचे हे एक उदाहरण आहे. यामुळे अखेर रिचर्ड होळकरांऐवजी त्यांच्या बहीण उषा राजे यांना होळकरांच्या राजगादीवर नाममात्र बसण्याचा मान मिळाला.
या आंतरराष्ट्रीय संबंधांचा सांस्कृतिक प्रभावावरही काही प्रमाणात परिणाम झालेला दिसतो. उदाहरणार्थ, यशवंत राजे होळकर तिसरे यांचे लग्न २० १५ मध्ये मुंबईतील उद्योगपती विजय कृष्ण गोदरेज यांची मुलगी नायरिका सोबत झाले. या लग्नाची एक खास गोष्ट म्हणजे, या लग्नाचे मंत्र इंग्रजीमध्ये म्हटले गेले होते. तेव्हा या लग्नाची खूप चर्चा झाली होती. ही घटना दर्शवते की, मिश्र वारशाचा प्रभाव केवळ दिसण्यावर किंवा वारसा हक्काच्या कल्पनांवरच नाही, तर पारंपरिक भारतीय संस्कारांच्या सादरीकरणावरही होऊ शकतो.
आजही होळकर घराण्याचे थेट वंशज इंदूर, महेश्वर आणि महाराष्ट्राच्या काही भागांमध्ये आढळतात. रिचर्ड होळकर सध्या महेश्वर येथील होळकरांच्या पारंपरिक अहिल्या किल्ल्यामध्ये राहतात. त्यांची पत्नी शैली रिचर्ड (फ्रेंच वंशाच्या) यांनी महेश्वरच्या स्थानिक स्त्रियांना रोजगार मिळवून देण्यासाठी काही कापड उद्योग आणि कलाकुसर उद्योग सुरू केले आहेत.
थोडक्यात, स्त्रोतांवरून हे स्पष्ट होते की, होळकर घराण्याच्या शासकांनी आणि वंशजांनी केलेल्या आंतरराष्ट्रीय विवाहांचा त्यांच्या वंशाच्या शारीरिक दिसण्यावर थेट परिणाम झाला, ज्यामुळे काही वंशज (उदा. यशवंत राजे होळकर तिसरे) परदेशी व्यक्तींसारखे दिसू लागले आणि ते लोकांच्या आकर्षणाचे केंद्र बनले. तसेच, या विवाहांचा राष्ट्रीय ओळखीच्या कल्पनांवरही परिणाम झाला, विशेषतः वारसा हक्काच्या बाबतीत, जिथे परदेशी वारसा असलेल्या व्यक्तीच्या ‘भारतीयते’वर आणि ‘निष्ठे’वर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले गेले. यामुळे होळकर घराण्याच्या इतिहासात हे आंतरराष्ट्रीय विवाह एक महत्त्वाचा सामाजिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक पैलू ठरले आहेत.
