नमस्कार मित्रांनो, इतिहासाच्या पानांमध्ये काही कथा अशा दडलेल्या असतात, ज्या प्रकाशात आणणे अत्यंत आवश्यक असते. आज आपण अशाच एका पराक्रमी आणि निष्ठावान घराण्याची गाथा ऐकणार आहोत – ती म्हणजे पाटणकर घराण्याची.ज्यांनी खऱ्या अर्थाने स्वराज्यासाठी निस्वार्थपणे बलिदान दिले, अशा निष्ठावान लोकांबद्दलची माहिती सहसा कमीच आढळते. याचे कारण म्हणजे हे लोक प्रसिद्धीच्या मागे न लागता, केवळ आपले कर्तव्य निष्ठेने पार पाडत असत. पाटणकर घराणे हे याचे उत्तम उदाहरण आहे, ज्यांनी तीन छत्रपतींच्या काळात स्वराज्याची एकनिष्ठेने सेवा केली, पण स्वतःचा उदो उदो कधी केला नाही. त्यांच्या कार्याची माहिती आपल्याला छत्रपतींनी व मंत्र्यांनी त्यांना पाठवलेल्या मोजक्या नऊ-दहा पत्रांमधूनच मिळते.
उत्पत्ती आणि शिवछत्रपतींची निष्ठा :
पाटणकर घराण्याचे मूळ आडनाव ‘साळुंखे’ सांगितले जाते, जे प्राचीन चालुक्य राजवंशातून आलेले आहेत. ज्योताजीराव साळुंखे हे या घराण्यातील पहिले ज्ञात पुरुष होते, ज्यांनी आदिलशाहीत आपल्या पराक्रमाने पाटण परगण्याची देशमुखी मिळवली. शिवछत्रपतींच्या काळात अनेक देशमुख आपापल्या वतनांना चिकटून होते, पण पाटणकरांनी स्वतःहून स्वराज्याच्या कार्याला वाहून घेतले. १६५९ साली अफझलखानाच्या वधानंतर शिवाजी महाराजांनी वाई, प्रतापगड, कोल्हापूर, पन्हाळा पर्यंतचा प्रदेश जिंकला, त्याच सुमारास पाटणखोरा आणि तिथले वतनदार पाटणकर स्वखुशीने स्वराज्यात सामील झाले. त्यांना स्वराज्यामध्ये सामील होण्यासाठी कोणतीही सक्ती किंवा आमिष दाखवावे लागले नाही; त्यांनी शिवाजी महाराजांच्या ‘महाराष्ट्र धर्मा’चे मोल जाणले आणि मनापासून स्वराज्याला साथ दिली.
पाटणकर घराण्याबद्दल उपलब्ध असलेले सर्वात जुने पत्र १६७८ सालचे आहे, जे शिवाजी महाराजांच्या निधनापूर्वीचे आहे. हे पत्र यशवंतराव पाटणकर यांच्या निधनानंतर त्यांचे बंधू बाळाजीराव आणि चांदजीराव पाटणकर यांना पाठवण्यात आले होते. या पत्रात महाराज पाटणकरांना “मानाचे धनी वतनी लोक” असे संबोधतात, जे त्यांची महाराजांच्या मनात असलेली प्रतिष्ठा दर्शवते. महाराजांनी यशवंतरावांच्या कुटुंबियांची काळजी घेण्याची सूचना अनाजी पंतांना केली, कारण निष्ठावान सैनिकांच्या आप्तांची काळजी घेणे हे स्वराज्याचे कर्तव्य होते. छत्रपतींची पत्रे सामान्यतः जरबेची असली तरी, हे पत्र मात्र पाटणकरांप्रति असलेल्या आदराने आणि ममत्वाने भरलेले आहे.
महाराज राजाराम यांच्या काळातील कसोटी :
संभाजी महाराजांच्या क्रूर हत्येनंतर आणि रायगड पडल्यानंतर स्वराज्यावर अभूतपूर्व संकट आले. औरंगजेबाला वाटले की मराठा राज्य आता संपले आहे. अनेक किल्लेदार आणि वतनदार मुघलांना जाऊन मिळाले, ज्यामुळे महाराष्ट्रात सर्वत्र अंधार पसरला होता. अशा कठीण परिस्थितीत, महाराणी येसूबाईंनी स्वतःच्या मुलाचा, बाळ शाहूचा सिंहासनावरील हक्क सोडून राजाराम महाराजांना छत्रपती घोषित केले. त्यांच्या या त्यागामुळे मराठा साम्राज्यात फूट पडली नाही आणि सर्वजण राजाराम महाराजांच्या नेतृत्वाखाली संघटित झाले. येसूबाईंच्या सल्ल्यानुसार, राजाराम महाराजांनी रायगडाबाहेर पडून दक्षिणेकडील जिंजी किल्ल्याकडे प्रस्थान केले, जेणेकरून राजघराण्याला सुरक्षित ठेवता येईल आणि शत्रूशी मुकाबला करता येईल.
राजाराम महाराज रायगडावरून पन्हाळ्याकडे जात असताना, मुघल फौजा त्यांच्या मागावर होत्या. याच वेळी पाटणकर घराण्यातील नागोजीराव आणि चांदजीराव पाटणकर यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. राजाराम महाराजांच्या प्रवासापूर्वीच त्यांनी जावळी आणि पाटण परगण्यातील फितूर वतनदारांना शिक्षा देऊन शांतता प्रस्थापित केली होती, जेणेकरून महाराजांचा मार्ग सुरक्षित राहील. हे कार्य त्यांनी कोणत्याही आदेशाशिवाय, स्वप्रेरणेने केले होते. जेव्हा राजाराम महाराजांना त्यांच्या या कार्याची माहिती मिळाली, तेव्हा त्यांनी १२ सप्टेंबर १६८९ रोजी पाटणकरांना पत्र पाठवून त्यांची प्रशंसा केली आणि “हे मराठे राज्य तुमच्याच भरवशावर आहे” असे गौरवोद्गार काढले. त्यांनी पाटणकरांना ‘महाराष्ट्र धर्मा’शी एकनिष्ठ राहण्याचे महत्त्व सांगितले.
लष्करी योगदान आणि निस्वार्थ सेवा
पाटणकरांकडे स्वतःचे एक हजार सैनिकांचा जमाव होता, ज्याचा खर्च ते स्वतःच चालवत होते. औरंगजेबाला जाऊन मिळाले असते तर त्यांना मोठे वतन आणि मानसन्मान मिळाला असता, पण त्यांनी स्वराज्याशी निष्ठा कधी सोडली नाही. राजाराम महाराजांनी चांदजीरावांना धनाजी जाधव यांच्यासोबत मिळून जावळी प्रांतातील बंडखोरांना दडपण्याची आज्ञा केली. महाराज पाटणकरांवर इतका विश्वास ठेवत होते की, “तुमच्यासारखे लोक त्या प्रांती असता स्वामी कार्य होऊन यावया काय अशक्य आहे?” असे त्यांनी पत्रात नमूद केले.
एप्रिल १६९० पर्यंत, चांदजीराव पाटणकर ‘सेना पंचसहस्त्री’ (पाच हजार सैन्याचे सरदार) या अत्यंत महत्त्वाच्या पदावर पोहोचले, आणि त्यांचे स्थान संताजी घोरपडे व धनाजी जाधव यांच्या तोडीचे झाले. हे पद प्राप्त करूनही, चांदजीरावांनी कधीही अहंकार बाळगला नाही. त्यांनी संताजी आणि धनाजींच्या सल्ल्यानुसार काम केले, ज्यामुळे मराठ्यांच्या सैन्यात शिस्त टिकून राहिली आणि ते औरंगजेबाविरुद्ध यशस्वी होऊ शकले.
पाटणकरांच्या सेवेतील एक अत्यंत महत्त्वाचा पैलू म्हणजे त्यांची आर्थिक त्यागवृत्ती. जेव्हा स्वराज्याच्या तिजोरीत पैसा नव्हता आणि सैन्याला पगार देणे शक्य नव्हते, तेव्हा चांदजीरावांनी सावकारांकडून कर्ज घेऊन आणि स्वतःच्या पदरचे पैसे खर्च करून पाच हजार सैन्याचा खर्च चालवला. त्यांनी जावळी, प्रतापगड, वाई, सातारा, कराड, पाटण आणि शिराळा यांसारख्या मोक्याच्या ठिकाणी दिवसरात्र शत्रूंशी लढा दिला आणि अनेक मुघल सरदारांना पराभूत केले. त्यांच्या या निस्वार्थ कार्यामुळेच राजाराम महाराज आणि त्यांचे मंत्रीमंडळ प्रभावित झाले. प्रल्हाद निराजी प्रतिनिधींनी त्यांना “तुम्ही नामांकित घराणेदार तुम्हासून स्वामी कार्य नव्हे तेव्हा कोणापासून होऊ शकचे” असे संबोधले.
मान्यता आणि पुढील सेवा :
या अतुलनीय सेवेच्या आणि त्यागाच्या बदल्यात, पाटणकरांना प्रथम पाटण प्रांतातील बारा गावे ‘इनाम’ म्हणून मिळाली. नंतर त्यांच्या कार्याचे मोल लक्षात घेऊन, छत्रपतींनी आणि मंत्रिमंडळाने त्यांना संपूर्ण ‘पाटण महाल’च इनाम म्हणून दिला. चांदजीरावांचा जिंजीच्या दरबारात मोठा मान होता. त्यांच्या शिफारसीवरून रामराव पाटणकर आणि पदाजीराव पाटणकर यांनाही घोडदळाचे पंचसहस्त्री सरदार म्हणून नेमण्यात आले.
राजाराम महाराजांच्या निधनानंतर महाराणी ताराबाईंच्या काळातही पाटणकरांनी आपली सेवा सुरूच ठेवली. औरंगजेबाने साताऱ्याला वेढा घातला असताना, चांदजीराव पाटणकरांवर कुसवडीच्या माथ्यावरून मुघलांची रसद तोडण्याची जबाबदारी सोपवण्यात आली होती. परशुराम त्र्यंबक प्रतिनिधींनी त्यांच्या या कामगिरीची प्रशंसा केली आणि त्यांना शत्रूची रसद आपल्या सैन्यासाठी वापरण्याची परवानगी दिली.
उपलब्ध असलेल्या मोजक्या कागदपत्रांमधून (शिवशाही काळातील १० पत्रे) पाटणकर घराण्यातील यशवंतराव, नागोजीराव, चांदजीराव, रामराव आणि पदाजीराव या पाच कर्तबगार पुरुषांचे असामान्य योगदान स्पष्ट होते. त्यांची स्वराज्याशी असलेली नितांत निष्ठा, निस्वार्थपणा आणि वैयक्तिक संपत्तीचे बलिदान देण्याची तयारी त्यांना इतरांपासून वेगळे ठरवते.
महाराष्ट्राच्या इतिहासातील अनेक प्रामाणिक आणि निस्वार्थ घराण्यांचे इतिहास अजूनही अप्रकाशित आहेत, जे शोधून समाजासमोर आणणे आवश्यक आहे. ज्यांनी खऱ्या अर्थाने स्वराज्यासाठी रक्त सांडले, त्यांचा इतिहास दफन होऊ नये यासाठी इतिहासकार आणि या घराण्यांच्या वंशजांनी एकत्र येऊन संशोधन करणे गरजेचे आहे. पाटणकर घराण्याचा हा इतिहास म्हणजे मराठा साम्राज्याच्या खऱ्या आत्मविश्वासाचे आणि त्यागाचे प्रतीक आहे.
